15-12-2022

(Những) thiên đường giả

Gửi

J. G. F.

Bạn yêu quý,

Lương tri nói với chúng ta rằng những gì thuộc trái đất chỉ tồn tại rất ít, và rằng thực tại đúng chỉ có trong các giấc mơ. Để tiêu hóa hạnh phúc tự nhiên, cũng như cái nhân tạo, trước hết phải có can đảm nuốt nó cái đã, và những ai có lẽ xứng đáng với hạnh phúc lại chính là những người nơi họ hạnh phúc to lớn, đúng như nó được phàm nhân hình dung, luôn luôn tạo hiệu ứng của một thứ thuốc giúp nôn.

Với các tinh thần ngẫn sẽ là thật kỳ khôi, thậm chí xấc xược, khi một bảng lược đồ các khoái thú nhân tạo lại được đề tặng cho một phụ nữ, nguồn thông thường hơn cả của những khoái thú tự nhiên nhất. Tuy vậy hiển nhiên là, cũng như thế giới tự nhiên xâm nhập cái tinh thần, trở thành thức ăn cho nó, và bằng cách ấy góp công vận hành mớ hỗn độn không sao định nghĩa nổi mà chúng ta gọi là cá nhân tính của chúng ta, phụ nữ là sinh thể phóng bóng tối lớn nhất hoặc ánh sáng lớn nhất vào các giấc mơ của chúng ta. Phụ nữ thì có tính cách gợi ý theo lối định mệnh; nàng sống một cuộc đời khác chứ không phải đời chính nàng; nàng sống một cách tinh thần trong những trí tưởng tượng mà nàng ám, mà nàng khiến sinh nở mạnh.

Vả lại có quan trọng mấy đâu, chuyện nguồn cơn của lời đề tặng này được ai hiểu. Thậm chí có cần thiết lắm không, đối với nỗi sướng của tác giả, việc một cuốn sách nào đó được người ta hiểu, ngoại trừ bởi người đàn ông hay người phụ nữ mà anh ta viết nó để dành tặng? Rốt cuộc thì tóm lại, có nhất thiết chăng, nó đã được viết ra cho ai đó? Về phần mình, vốn dĩ có ít sở thích về phía thế giới người sống đến nỗi, tương tự những phụ nữ giàu nhạy cảm và vô công rồi nghề mà người ta kể hay gửi qua đường bưu điện các lời tâm sự tới cho những người bạn tưởng tượng, tôi đây sẵn lòng chỉ viết cho những người chết.

Nhưng đâu phải cho một phụ nữ đã chết mà tôi đề tặng cuốn sách nhỏ này; mà là cho một phụ nữ, dẫu đau ốm, luôn luôn hoạt động và sống động nơi tôi, và là người giờ đây hướng mọi ánh mắt của mình về phía Trời, cái chốn của mọi sự biến hình ấy. Bởi, hoàn toàn giống từ một thứ thuốc đáng ngại, con người được tận hưởng đặc quyền là có thể rút lấy các khoái lạc mới và tinh tế cả từ đau đớn, thảm họa và định mệnh.

Em sẽ thấy trong bảng lược đồ này một người dạo chơi u tối và cô đơn, đắm chìm trong sóng động những khoảng nhiều, và gửi đi trái tim mình cùng suy nghĩ của mình đến cho một nàng Électre xa xôi xưa kia từng lau cái trán đẫm mồ hôi của chàng và làm dịu mát cặp môi chàng nứt nẻ vì sốt; và em sẽ đoán được nỗi biết ơn của một Oreste khác mà em từng vẫn thường canh gác những ác mộng, và bằng một bàn tay thật nhẹ đầy tình mẫu tử, từ người ấy em vẫn hay xua đi cho tan biến giấc ngủ hãi hùng.

C. B.

Bài thơ về haschisch

I

Sở thích cái vô tận

Những ai biết tự quan sát mình và giữ được ký ức về các ấn tượng của họ, những ai từng biết, giống Hoffmann, làm ra hàn thử biểu tinh thần cho họ, những người ấy từng đôi khi ghi nhận, nơi đài quan sát suy nghĩ họ, các mùa đẹp, các ngày sung sướng, các phút thần diệu. Có những ngày con người thức dậy với một thiên tài trẻ và cường tráng. Cặp mí mắt của anh ta chỉ mới vừa trút đi được cơn ngủ lúc trước phong kín chúng lại, thế giới bên ngoài đã dâng hiến cho anh ta với một sự nổi rõ hùng mạnh, một sắc nét của những công tua, một phong phú của các màu đáng ngưỡng mộ. Thế giới tinh thần mở các phối cảnh rộng lớn của nó, đầy chật những sáng sủa mới. Cái con người được ân hưởng sủng ái ấy, khốn thay rất hiếm và chỉ thoáng qua, cảm thấy vừa nghệ sĩ hơn lại vừa công chính hơn, cao quý hơn, nếu muốn nói cho thật gọn. Nhưng điều dị thường hơn cả nơi trạng thái ngoại lệ của tinh thần và các giác quan kia, mà tôi có thể gọi không quá lời là thuộc thiên đường, nếu so sánh nó với những tối tăm nặng nề của tồn tại chung và thường nhật, là nó đã không được tạo ra do bất kỳ nguyên nhân hiển hiện rõ và dễ định nghĩa nào. Có phải đó là kết quả của một thứ vệ sinh tốt đẹp cùng một chế độ sinh hoạt khôn ngoan? Ấy là lời giải thích đầu tiên tự ló ra cho tâm trí; nhưng chúng ta buộc phải công nhận rằng, rất thường, sự kỳ tuyệt đó, dạng huyền diệu đó, diễn ra như thể nó là hiệu ứng của một quyền năng cao hơn và vô hình, ở bên ngoài người, sau một thời kỳ anh ta đã lạm dụng các năng lực thể chất của mình. Chúng ta sẽ nói rằng nó là phần thưởng cho sự cầu nguyện chuyên cần và các nồng nhiệt của tinh thần chăng? Chắc chắn, một vươn lên thường hằng của ham muốn, một sự căng của các lực tinh thần về phía bầu trời, hẳn là chế độ thích hợp nhất để tạo ra cái sức khỏe tinh thần kia, vốn dĩ bừng nở hết sức và vinh quang rất mực; nhưng chiểu theo thứ luật phi lý nào đây mà đôi khi nó lại biểu tỏ sau những cuộc truy hoan của trí tưởng tượng, sau một sự lạm dụng lý trí sặc mùi ngụy biện, cái đó đối với cách dùng nó trung thực và hạp lẽ thì cũng giống mấy trò vặn vẹo dở người đối với môn thể dục lành mạnh? Chính bởi thế tôi thích nhìn nhận điều kiện bất thường này của tinh thần như là một ân sủng đích thực, như một tấm gương đầy ma thuật nơi con người được mời soi mình vào cho đẹp lên, tức là đúng như lẽ ra anh ta phải, và lẽ ra anh ta có thể trở thành; một dạng phấn hứng nhiều tính cách thiên thần, một nhắc nhở trật tự dưới một hình thức thuộc ngợi khen. Tương tự, có một trường phái tâm linh nhiều đại diện bên Anh và bên Mỹ coi các hiện tượng siêu nhiên, chẳng hạn ma hiện hình, hồn quay về dương gian, v.v… như những biểu hiện của ý chí thần thánh, vốn dĩ chăm chú nhằm đánh thức nơi tinh thần con người kỷ niệm về các thực tại vô hình.

Vả lại cái trạng thái sung sướng và kỳ đặc ấy, ở đó mọi lực đều cân bằng với nhau, còn trí tưởng tượng, dẫu hùng mạnh lối tuyệt diệu, không lôi giác quan luân lý tuột theo nó vào những phiêu lưu lắm nguy nan, tại đó một sự nhạy cảm diễm ảo không còn bị tra tấn bởi tay các dây thần kinh nhuốm bệnh, cái đám cố vấn thông thường của tội ác hay tuyệt vọng đó, trạng thái tuyệt diệu ấy, tôi nói, không có những triệu chứng báo trước. Cũng không thể tiên liệu y như con ma. Đó là một dạng ám, nhưng là ám một cách bập bềnh, từ đó hẳn chúng ta có thể rút, nếu như mà chúng ta thông thái, được niềm đinh ninh về một tồn tại tốt đẹp hơn cùng niềm hy vọng đến được đó nhờ tập luyện hằng ngày ý chí chúng ta. Sự tinh nhạy ấy của suy nghĩ, hào hứng ấy của các giác quan và của tinh thần, hẳn đã, vào mọi thời, hiện ra với con người như món tài sản quý nhất; chính vì vậy, chỉ nhìn vào lạc thú tức thì, anh ta đã, mà chẳng hề lo sẽ vi phạm các luật trong hiến pháp riêng, tìm kiếm trong môn vật lý, trong dược khoa, trong những thứ rượu thô lậu hơn cả, trong các nước hoa tinh tế nhất, dưới mọi khí hậu và trong mọi thời đại, những phương cách để chạy trốn, dẫu chỉ trong vòng vài tiếng đồng hồ, cái chốn cư ngụ nhơ nhớp của mình và, nói như tác giả của Lazare, “chỉ một phát cuốn đi thiên đường”. Hỡi ôi! các thói tật của con người, vốn dĩ chất đầy nỗi hãi hùng, chứa đựng chứng cứ (chừng đó hẳn chỉ là sự mở rộng bất tận của chúng!) cho sở thích cái vô tận của anh ta; chỉ có điều, ấy là một sở thích thường lạc đường. Hẳn ta có thể sử dụng theo nghĩa ẩn dụ câu thành ngữ thông thuộc Mọi con đường đều dẫn tới Rome, và áp dụng nó vào thế giới tinh thần; mọi thứ đều dẫn tới phần thưởng hoặc trừng phạt, hai hình thức của vĩnh cửu. Tinh thần con người chất ngập dục vọng; đến tận mức cần sang nhượng, tôi lại dùng thêm một cách nói tầm phào nữa; nhưng tinh thần bất hạnh kia, mà đồi bại tự nhiên cũng lớn ngang với khả năng đột nhiên, gần như là nghịch lý, cho tình thương cùng những phẩm hạnh ác chiến hơn cả, có sức sinh nở thật mạnh trong địa hạt các nghịch lý, chúng cho phép nó sử dụng sự quá đầy của dục vọng tràn bờ, cho cái ác. Nó chẳng bao giờ tin nó tự bán mình đi theo cả khối. Nó quên, trong sự tự phụ của nó, rằng nó đang chơi với một kẻ xảo và mạnh hơn nó, và rằng Tinh thần Ác, dẫu người ta chỉ giao cho nó một sợi tóc, không chậm trễ lấy luôn cái đầu đi. Như vậy, vị lãnh chúa hiển hiện của tự nhiên hiển hiện kia (tôi đang nói con người) đã muốn tạo ra thiên đường nhờ dược phẩm, nhờ những thứ đồ uống lên men, tương tự một kẻ bị ám thay các đồ gỗ vững chắc và khu vườn đích thực bằng những décor vẽ trên toan và dựng bằng sa xi. Chính trong sự đồi bại đó của cảm giác về vô tận mà, theo tôi, án ngữ lý do cho mọi quá đà tội phạm, từ cơn say sưa trong đơn độc và đầy tập trung của văn nhân, kẻ, buộc lòng phải tìm kiếm nơi opium một liều giảm cơn đau thể chất, và bằng cách ấy đã khám phá một nguồn khoái thú chết chóc, dần dà biến nó trở thành vệ sinh duy nhất và như thể mặt trời cho cuộc sống tinh thần của anh ta, cho tới sự xỉn tởm lợm nhất tại những khu ngoại ô, cái đó, với óc đầy lửa và vinh quang, một cách lố bịch lăn mình trong các rác rưởi của đường lộ.

Trong số các thứ thuốc thích hợp hơn cả để tạo ra cái mà tôi gọi là Lý tưởng nhân tạo, ấy là bỏ sang một bên những thứ rượu, chúng mau chóng đẩy đến thịnh nộ có tính cách vật chất và quất sụm lực tinh thần, cùng những nước hoa mà sự sử dụng quá tay, dẫu làm cho trí tưởng tượng con người tinh tế hơn, theo đà tăng dần vắt kiệt các lực thể chất của anh ta, hai chất mạnh mẽ nhất, đều có cách sử dụng tiện lợi và cũng sẵn nữa, là haschisch và opium. Việc phân tích những hiệu ứng bí hiểm cùng các hân hoan chết chóc mà mấy thứ thuốc đó có thể sản sinh, những trừng phạt không thể tránh khỏi nảy ra từ việc dùng chúng lâu ngày, và nói tóm lại chính bản thân sự vô luân hàm ngụ trong cuộc truy đuổi một lý tưởng giả ấy, tạo nên chủ đề cho ê-tuýt này.

Công việc về opium đã được thực hiện, và theo một cách thức rực rỡ, nhiều tính cách y khoa và cả thi ca tới nỗi tôi chẳng dám thêm gì vào đó nữa. Vậy nên tôi sẽ chỉ, trong một ê-tuýt khác, mang đến phân tích cho cuốn sách vô song ấy, chưa từng bao giờ được dịch đầy đủ ở Pháp [tức là cuốn sách về opium của Thomas de Quincey]. Tác giả, con người xuất chúng, với một trí tưởng tượng rất mạnh và tuyệt hảo, giờ đây đã rút lui và im lìm, cả gan, cùng một sự ngây thơ đầy bi kịch, kể chuyện các khoái lạc và các hành hạ xưa kia ông từng tìm thấy trong opium, và phần kịch tính hơn cả nơi cuốn sách của ông là phần ở đó ông nói tới những nỗ lực siêu nhân về ý chí mà ông đã phải thực thi nhằm thoát ra khỏi cái sự đọa mà chính ông đã vì thiếu cẩn trọng mà sa chân vào.

Ngày hôm nay, tôi sẽ chỉ nói đến haschisch, và tôi sẽ nói đến nó chiểu theo các thông tin vốn dĩ nhiều và tỉ mỉ, trích từ những ghi chú hay tâm sự của những người trí tuệ từng mê mẩn lâu dài trong đó. Chỉ có điều, tôi hòa tan các tài liệu đa dạng ấy vào một dạng chuyên khảo, chọn lấy một tâm hồn, vả lại dễ giải thích và định nghĩa, làm típ riêng cho những kinh nghiệm thuộc bản tính này.

Charles Baudelaire, Cao Việt Dũng dịch